Het Sinterklaasfeest is diep verankerd in de Nederlandse cultuur, ook in de consumptiecultuur. Het feest levert de Nederlandse winkeliers honderden miljoenen aan extra omzet op. De laatste jaren wordt het Sinterklaasfeest echter overschaduwd door de Zwarte Pieten-discussie. Het gaat vooral over de gevolgen van de negatieve stereotypering van Zwarte Piet op mensen met een donkere huidskleur. Dat de volwassen discussie over Zwarte Piet belangrijk is, mag duidelijk zijn. Maar omdat Sinterklaas vooral een feest is voor kinderen vroegen de Leidse onderzoekers Judi Mesman, Sofie Janssen en Lenny van Rosmalen zich af hoe kinderen tegen Zwarte Piet aankijken.
Wie is Zwarte Piet?
Heeft de onderdanige rol en racistische stereotype weergave van Zwarte Piet een negatief effect op de mening van kinderen over mensen met een donkere huidskleur? Om deze vraag te beantwoorden, voerden de onderzoekers een studie uit onder ruim tweehonderd 5- tot 7-jarige (Sint-gelovige) Nederlandse kinderen van voornamelijk hoogopgeleide, blanke ouders. De onderzoekers openden het onderzoek met de vraag “Wie is Zwarte Piet?”. In hun antwoord refereerde een groot deel van de kinderen (39%) in eerste instantie aan zijn huidskleur. Verder gaven kinderen in hun eerste reactie aan dat Zwarte Piet iemand is die cadeautjes brengt (19%) en Sinterklaas helpt (11%). Na verder doorgevraagd te hebben wie Zwarte Piet is, wat hij doet en hoe hij eruit ziet, noemde het merendeel van de kinderen zijn huidskleur (80%), zijn ondergeschikte status als ‘hulpje van Sinterklaas’ (82%), en het feit dat hij cadeautjes brengt (83%). Kinderen zijn zich dus duidelijk bewust van de huidskleur van Zwarte Piet en zijn onderdanige status, wat gezien de rol van Zwarte Piet in Sinterklaasliedjes en -verhalen waarschijnlijk niet als een verrassing komt.
Een fantasiefiguur
Vervolgens werden de associaties van kinderen met Zwarte Piet onderzocht door middel van een kaart-sorteertaak. Kinderen kregen twaalf kaartjes te zien met daarop afbeeldingen van een Zwarte Piet, een clown, een persoon met een donkere huidskleur, en een persoon met een blanke huidskleur. Van die kaartjes moesten de kinderen twee stapels maken door op iedere stapel de figuren bij elkaar te leggen die ‘bij elkaar horen’. De grootste groep kinderen (35%) categoriseerde de kaartjes in een stapel ‘echt’ en een stapel ‘fantasie’. Dus de mensen met donkere en blanke huidskleur bij elkaar en de Zwarte Pieten en clowns bij elkaar. De meest kinderen associëren Zwarte Piet dus eerder met een ander fantasiefiguur dan met mensen met een donkere huidskleur. Slechts 11% van de kinderen groepeerde de kaartjes op basis van huidskleur. De overige kinderen sorteerden op basis van hele andere dingen, zoals de kleur van de kleding.
Vooral positieve associaties
Ten slotte kregen de kinderen twintig kaartjes met daarop verschillende eigenschappen. Op de kaartjes stonden zowel positieve (bijvoorbeeld slim, aardig, belangrijk) als negatieve eigenschappen (bijvoorbeeld gemeen, slecht, onbelangrijk) en stereotype racistische eigenschappen van Zwarte Piet (bijvoorbeeld dom, lui, hulpje). De opdracht voor de kinderen was om de twintig eigenschappen toe te wijzen aan Zwarte Piet, een clown, een persoon met donkere huidskleur, en een persoon met een blanke huidskleur. De kinderen waren zeer positief over Zwarte Piet: zij wezen gemiddeld ruim 6 van de 8 positieve eigenschappen aan hem toe. Dat is veel meer dan dat ze aan de andere figuren toewezen. De persoon met de donkere huidskleur ontving de minste positieve eigenschappen. Wat betreft de stereotype eigenschappen zien kinderen Zwarte Piet niet als dom of lui, maar wel als een hulpje. De persoon met de donkere huidskleur werd overigens door heel weinig kinderen als een hulpje gezien. Op basis van deze uitkomst concluderen de onderzoekers dat kinderen Zwarte Piet dus niet als een reguliere persoon met donkere huidskleur zien.
Interessant is dat de antwoorden die de kinderen gaven nauwelijks samenhingen met de mening die hun ouders hebben over Zwarte Piet. Volgens de onderzoekers komt dit waarschijnlijk door de geheimzinnige aard die inherent is aan het Sinterklaasfeest. Veel ouders liegen tegen hun kinderen over het bestaan van Sinterklaas en vertellen hen dat Zwarte Piet door de schoorsteen komt en cadeautjes in hun schoen doet. Hierdoor zijn open gesprekken over Zwarte Piet waarin de mening van ouders besproken wordt hoogst onwaarschijnlijk.
Visie van kinderen verklaring voor discussie?
Samenvattend laat dit onderzoek zien dat Nederlandse kinderen zich sterk bewust zijn van de huidskleur en het onderdanige karakter van Zwarte Piet, maar hem voornamelijk als een fantasiefiguur zien met positieve eigenschappen. Volgens de onderzoekers is dit een mogelijke verklaring voor het feit dat veel Nederlanders zoveel moeite hebben om de potentiële racistische eigenschappen van Zwarte Piet te erkennen en weerstand te bieden tegen zijn ontwikkeling tot een minder controversieel figuur. Zij beargumenteren dat veel Nederlandse volwassenen Zwarte Piet in hun jeugd, net als de kinderen in het onderzoek, ook als een beminnelijk figuur gezien hebben. Het wil echter niet zeggen dat weerstand uiteindelijk niet tot verandering leidt. Dingen zijn al aan het veranderen. In het Sinterklaasjournaal zijn dit jaar naast Zwarte Pieten ook pieten met andere kleuren te zien. Daarnaast hebben veel merken besloten niet meer te adverteren met Zwarte Piet en de televisiezender RTL Nederland accepteert vanaf 2017 helemaal geen reclames meer waar Zwarte Piet in zit. De kans is groot dat de volgende generatie kinderen Zwarte Piet niet meer kent. Voor kinderen maakt het misschien weinig uit, als iemand die cadeautjes maar in hun schoen stopt.
Het volledige artikel van Mesman, Janssen en van Rosmalen is getiteld ‘Black Pete through the eyes of Dutch children’ en verscheen in PlosONE (2016), 11(6). Dit artikel vindt u hier.